Dr Iwona Sobieraj – Pracownik Katedry Nauk Socjologicznych i Pracy Socjalnej na Uniwersytecie Opolskim, członkini PTE
Nauka obywatelska (citizen science) jest uznawana za część ruchu otwartej nauki (open science), a zarazem stanowi autonomiczny trend, w którym społeczeństwo (osoby nie będące naukowcami) włączane są w realizację badań naukowych.
Idea otwartej nauki jest już mocno ugruntowana społecznie i dzięki technologiom informacyjno-komunikacyjnym rozwija się w zróżnicowanych formach otwartego dostępu do baz danych oraz publikacji naukowych, a także współpracy naukowców na całym świecie. Rozwój programów otwartej nauki jest wspierany przez wiele organizacji międzynarodowych, między innymi Komisję Europejską, UNESCO, a także organizacje pozarządowe, w tym fundacje i stowarzyszenia.
W ramach programu HORYZONT, w strategii 2020-24 przeznaczono na realizację projektów z obszarów open science i citizen science osobne ścieżki grantowe.
Więcej informacji o otwartej nauce można znaleźć na stronach i w publikacjach wymienionych poniżej:
- Komisji Europejskiej: https://ec.europa.eu/info/research-and-innovation/strategy/strategy-2020-2024/our-digital-future/open-science_en
- UNESCO: https://en.unesco.org/science-sustainable-future/open-science
- Serwis Otwartej Nauki: https://otwartanauka.pl/wprowadzenie/czym-jest-otwarta-nauka
- Platforma Otwartej Nauki: http://pon.edu.pl/
- Raport “Otwarta nauka w Polsce 2014” pod redakcją Jakuba Szprota http://pon.edu.pl/nasze-publikacje?pubid=13
- Przewodnik po otwartych zasobach edukacyjnych, opracowany przez Karolinę Grodecką
i Kamila Śliwowskiego, Koalicja Otwartej Edukacji, 2021: http://koed.org.pl/wp-content/uploads/2012/03/OZE_przewodnik_v4.pdf
Nauka obywatelska rozwija idee otwartej nauki (głównie w postaci wolnego dostępu do zasobów wiedzy), ale także idzie dalej, wskazując na aktywną rolę społeczeństwa (z udziałem wolontariuszy nienaukowców) w rozwoju i upowszechnianiu nauki.
Pierwotnie funkcje nauki obywatelskiej odnosiły się przede wszystkim do pomocy świadczonej przez wolontariuszy (nienaukowców) w gromadzeniu danych. Najwcześniejsze projekty mieściły się głównie w obszarze nauk przyrodniczych (obserwacje obecności określonych gatunków zwierząt i roślin, badania jakości wody, itp.) i oraz astronomii (obserwacje nieba).
Jednak z czasem dostrzeżono szersze możliwości włączenia społeczeństwa w tworzenie nauki. Pojawiły się nowe poziomy zaangażowania wolontariuszy w działania w ramach nauki obywatelskiej, które opisują między innymi Sherry R.Arnstein [1], a także Muki Haklay [2] w przytoczonej niżej wersji:
Poziom 1 – Crowdsourcing – wolontariusze są włączeni w pozyskiwanie wskaźników, odczyty prostych danych.
Poziom 2 – Rozproszona inteligencja – do wolontariuszy należy zbieranie danych i tworzenie baz danych, czasem także proste analizy i interpretacje. W ramach projektów dla uczestników prowadzone są szkolenia i przygotowywane materiały pomocne w realizacji badań.
Poziom 3 – Uczestnicząca nauka obywatelska – na tym poziomie wolontariusze są włączani w definiowanie problemów badawczych, określanie procesu badawczego oraz zbieranie
i analizę danych.
Poziom 4 – Radykalna nauka obywatelska – tworzenie nauki w partnerskiej współpracy naukowców i wolontariuszy w zakresie : definiowaniu problemu, określeniu metodologii, zbieraniu danych oraz ich analizie [3].
Rozwój nauki obywatelskiej może być ograniczony różnymi czynnikami społecznymi
i kulturowymi, jak np.:
- zaufaniem (pomiędzy naukowcami i nieaukowcami) do rzetelność i pewność wytwarzanej wiedzy,
- gotowości nienaukowców (wolontariuszy) do zaangażowania na rzecz tworzenia wiedzy – ich poziom motywacji do udziału w programach citizen science,
- zaufaniem społeczeństwa i decydentów do wiedzy wytworzonej w ramach nauki obywatelskiej oraz gotowość do wykorzystania i wdrażania jej rezultatów.
Wraz z rozwojem idei nauki obywatelskiej pojawiły się także głosy krytyki, odnoszące się zarówno do pewności i rzetelności gromadzonych danych oraz uzyskiwanej z nich wiedzy, jak też do samej idei nauki uprawianej przy udziale/przez nienaukowców. Zauważano, że nie każdy rodzaj badań nadawał się w tym samym stopniu do realizacji z udziałem wolontariuszy. Pierwsze analizy o charakterze ewaluacyjnym porównywały jakość danych zbieranych przez wolontariuszy z danymi zbieranymi przez naukowców. Dostrzeżono wówczas bardzo istotne znaczenie dobrego przygotowania materiałów informacyjnych i szkoleń dla wolontariuszy, od których w dużym stopniu zależała jakość uzyskiwanych danych. Jeśli materiały te były właściwie przygotowane, jakość danych zbieranych przez wolontariuszy była porównywalna do profesjonalnych badań [4].
Naturalną koleją rozwoju nauki obywatelskiej jest coraz bardziej znaczące włączanie ewaluacji jako odpowiedzi na pytania o sens projektów nauki obywatelskiej, a także jakość dostarczanych danych i wiedzy powstającej dzięki pracy wolontariuszy. Ewaluacja projektów citizen science sięga do wielu ważnych kwestii, takich jak społeczne znaczenie nauki obywatelskiej, korzyści/zagrożenia związane z partycypacją w tych projektach (w zakresie świadomości i wiedzy o otaczającym świecie, zaufania do nauki, wiedzy o procesie naukowym i metodologii, itp.), demokratyzacja nauki, upublicznianie i upowszechnianie wyników nauki, wzmocnienie innowacyjności i zaangażowania społecznego obywateli. Jest też szansą na dalsze doskonalenie projektów nauki obywatelskiej oraz upowszechnianie i wdrażanie rezultatów badań naukowych w społeczeństwie.
Najwięcej projektów nauki obywatelskiej, a zarazem i badań ewaluacyjnych odnosi się do projektów realizowanych na poziomie I i II citizen science oraz w kontekście nauk przyrodniczych. Zarówno doświadczenie badaczy współpracujących z wolontariuszami, jak też przeprowadzone studia ewaluacyjne ukazują, że zbieranie danych ilościowych przez wolontariuszy, daje stosunkowo dobre rezultaty, satysfakcjonujące profesjonalistów i dające wolontariuszom poczucie prawdziwego uczestnictwa w tworzeniu nauki. Natomiast badania o charakterze jakościowym są trudniejsze w realizacji oraz często nie dają adekwatnych dla profesjonalistów danych. Badania te wymagają także bardziej zaawansowanych metod ewaluacji, które nie zostały jeszcze w tym obszarze wypracowane [4].
Ewaluacja projektów nauki obywatelskiej powinna być przeprowadzana co najmniej w trzech wymiarach, ze względu na funkcje, jakie projekty te pełnią:
- W zakresie wpływu naukowego;
- W zakresie uczenia się i wzmacniania partycypacji uczestników (wolontariuszy);
- W zakresie wpływu na społeczeństwo.
Próby tworzenia modeli ewaluacji oraz doboru wskaźników dla różnych poziomów nauki obywatelskiej są podejmowane już w praktyce i prezentowane w literaturze. Jednak, zarówno bogactwo podejść do citizen science, jak też potrzeba „szycia na miarę” ewaluacji powodują, że będą to (i powinno tak pozostać) jedynie pewne perspektywy/ramy, w których ewaluacje programów nauki obywatelskiej mogą być projektowane. Propozycję taką można znaleźć między innymi
w publikacji Evaluating citizen science, Towards an open framework [5], w której autorzy na podstawie analizy literatury i raportów ewaluacyjnych z projektów citizen science, zaproponowali własny zestaw wytycznych i kryteriów dla różnych wymiarów ewaluacji programów nauki obywatelskiej.
Dodatkowe informacje o nauce obywatelskiej oraz jej ewaluacji można znaleźć w:
- „Dziesięć zasad nauki obywatelskiej” Europejskiego Stowarzyszenia Nauki Obywatelskiej –
w języku polskim w tłumaczeniu: Małgorzaty Grodzińska-Jurczak – polskiej biolożki, profesorki w Instytucie Nauk o środowisku UJ: https://ecsa.citizen-science.net/wp-content/uploads/2020/02/ecsa_ten_principles_of_cs_polish.pdf - Organizacja Citizen Science Association wydaje jedyne na świecie czasopismo poświęcone
w pełni nauce obywatelskiej „Citizen Science – Theory and Practice”: https://theoryandpractice.citizenscienceassociation.org/ - Zooniverse, Serwis internetowy skupiający projekty citizen science: https://www.zooniverse.org/
- Platforma skupiająca projekty citizen science, materiały informacyjne, konferencje: https://eu-citizen.science/
Przypisy:
[1]. Arnstein, Sherry R., A Ladder of Citizen Participation, JAIP, Vol. 35, No. 4, July 1969, pp. 216-224.
[2]. Haklay, Muki., 2013, Citizen Science and Volunteered Geographic Information – overview and typology of participation in Sui, D.Z., Elwood, S. and M.F. Goodchild (eds.), 2013. Crowdsourcing Geographic Knowledge: Volunteered Geographic Information (VGI) in Theory and Practice . Berlin: Springer. pp 105-122.
[3]. Więcej podstawowych informacji i źródeł o nauce obywatelskiej: https://pl.wikipedia.org/wiki/Nauka_obywatelska#cite_note-autonazwa4-25
[4]. Gommerman Luke and Monroe Martha C., 2012, Lessons Learned from Evaluations of Citizen Science Programs, Document is FOR291, one of a series of the School of Forest Resources and Conservation, Florida Cooperative Extension Service, Institute of Food T and Agricultural Sciences, University of Florida. Original publication date May 2012. https://edis.ifas.ufl.edu/publication/FR359
[5]. Kieslinger Barbara, Schäfer Teresa, Heigl Florian, Dörler Daniel, Richter Anett, Bonn Aletta, Evaluating citizen science – Towards an open framework, in: Hecker, S., Haklay, M., Bowser, A., Makuch, Z., Vogel, J. & Bonn, A. 2018. Citizen Science: Innovation in Open Science, Society and Policy. UCL Press, London. https://www.researchgate.net/publication/328334525_Evaluating_citizen_science_-_Towards_an_open_framework