Analiza i ocena aktualności Programu Rewitalizacji ma odpowiadać na pytanie, czy w świetle doświadczeń zdobytych w trakcie jego wdrażania program został poprawnie skonstruowany. Ocena powinna być przeprowadzana pod kątem istotnych zdarzeń i procesów, jakie nastąpiły w gminie, mieście (a także w regionie i kraju) od momentu uchwalenia programu przez radę gminy czy miasta. Mogły one mieć wpływ na dezaktualizację lub konieczną modyfikację (np. w wyniku pandemii) określonych treści programu[1]. Mogły również powstać warunki umożliwiające uzupełnienia programu o dodatkowe elementy, w szczególności nowe przedsięwzięcia lub nowe narzędzia formalno-prawne lub finansowe, które powinny podnieść kompleksowość i skuteczność programu. Ocena prowadzi do wniosków na temat potrzeby i zasadności kontynuacji, przeformułowania (aktualizacji) lub uznania Programu za zrealizowany.

Ryc. 1. Zakres monitorowania i oceny Programu Rewitalizacji

Źródło: Moduł II Monitoring i ewaluacja Programów Rewitalizacji. Materiały szkoleniowe Centrum Doradztwa Strategicznego, Kraków, 2022r.

Cele i kierunki działań w Programie Rewitalizacji odnoszą się do dziedzin, w których zdiagnozowano problemy i wynikające z nich potrzeby. Na ogół analizy służące ocenie Programu Rewitalizacji przeprowadzane są z kliku perspektyw przy wykorzystaniu: opisu stopnia zawansowania realizacji projektów, porównania wskaźników kryzysowości z lat np. 2019–2021 oraz wskaźników monitorowania realizacji celów Programu Rewitalizacji przyjętych na etapie opracowywania Programu. Podstawą do analizy są dane faktograficzne (statystyczne) przygotowane przez odpowiednie wydziały i placówki podległe samorządom. W celu poszerzenia perspektywy, poza odwołaniem się do statystycznych zagregowanych danych porównawczych, organizowane są warsztaty z udziałem realizatorów przedsięwzięć i interesariuszy, w tym przedstawicieli władz i administracji. W trakcie warsztatu zbierane są uwagi dotyczące uwarunkowań realizacji projektów i rekomendacji na temat realizacji podobnych przedsięwzięć w przyszłości.  Dodatkowymi materiałami są wypełnione formularze z dotychczasowej realizacji zadań (zgodnie z harmonogramem), zebrane po warsztacie podsumowującym.

Ryc. 2. System monitorowania i oceny PR/GPR

Źródło: Moduł II Monitoring i ewaluacja Programów Rewitalizacji. Materiały szkoleniowe Centrum Doradztwa Strategicznego, Kraków, 2022r.

Powodzenie oceny i ewaluacji Programu Rewitalizacji w dużym stopniu zależy i od diagnozy na etapie przygotowywania Programu Rewitalizacji (zakres wskaźników) i od sprawnego realizowania samych projektów składających się na Program Rewitalizacji. Z ustawy o rewitalizacji nie wynika, jakie mają być przyjęte wskaźniki zarówno w diagnozie, jak i w ocenie czy ewaluacji Programu poza zaakcentowaniem, że najważniejszy jest obszar społeczny spośród pięciu wymienionych w ustawie. Ale wybór wskaźników na etapie diagnozy często przesądza o powodzeniu oceny i ewaluacji Programu. Dla zilustrowania można przytoczyć skrajny przykład wybrania np. depopulacji i przestępczości z obszaru społecznego, natomiast z obszaru gospodarczego − liczby zarejestrowanych podmiotów gospodarczych. Dlaczego może to być niefortunny wybór, zwłaszcza przy małej liczbie wskaźników wybranych do diagnozy? Jeśli wskaźników jest tylko kilka, a trzy wymienione mają być kluczowe dla wytyczania obszarów oraz później dla pokazania procesu pozytywnych zmian w wyprowadzaniu podobszaru rewitalizacji ze stanu kryzysowego, to z praktycznego punktu widzenia autorzy i realizatorzy Programu Rewitalizacji mogą znaleźć się w trudnej sytuacji. Niezależnie od starań, od zakresu podjętych przedsięwzięć, które mają odwrócić niekorzystny trend depopulacji na podobszarze rewitalizacji może się okazać, że niekorzystny trend demograficzny w skali kraju, poza nielicznymi wyjątkami kilku dużych miast, jest silniejszy, co zresztą jest zgodne ze znanymi przewidywaniami demograficznymi. Rosnące poczucie bezpieczeństwa mieszkańców na danym obszarze nie musi z kolei mieć odzwierciedlenia w liczbie wykroczeń rejestrowanych przez policję, ponieważ po wprowadzeni nowego taryfikatora mandatów w 2022r. nie należy się spodziewać, by mandatów było mniej w kolejnych miesiącach i latach. Liczba zarejestrowanych podmiotów gospodarczych bez uwzględnienia liczby zawieszonych lub/i wyrejestrowanych podmiotów gospodarczych w danym roku jest po prostu myląca. Takich przykładów związanych z niefortunnym doborem wskaźników można przytoczyć więcej. Równie ważną kwestią jest budowanie wskaźników syntetycznych z kliku obszarów. Częstym błędem jest tworzenie wskaźników syntetycznych na podstawie średnich bez uwzględnienia rodzaju skal, z jakich te wskaźniki pochodzą.

Syntetyczny wskaźnik kryzysowości

Podejście metodologiczne związane z wyodrębnieniem obszarów polega na włączeniu wstępnie do obszaru zdegradowanego tych jednostek funkcjonalnych (np. dzielnic miasta lub sołectw w przypadku gmin wiejskich), które mają wyższą lub równą wobec przyjętego kryterium liczbę wskazań (punktów) w kategoriach badanych cech ze względu na wartości wskaźników koncentracji zjawisk negatywnych. Zbudowanie syntetycznego wskaźnika degradacji (suma wskazań kryzysowości) – poprzedzone jest analizą danych jakościowych i ilościowych. Jeśli autorzy diagnozy w Programie Rewitalizacji decydują się na włączenie do syntetycznego wskaźnika degradacji/kryzysowości wskaźników jakościowych (skala nominalna i porządkowa) oraz wskaźników ilościowych (skala przedziałowa), nie stosuje się wtedy średnich rozkładu wyników. W odniesieniu do wskaźników ilościowych należy zastosować wskaźniki standaryzowane (koncentracja danej cechy/ liczba mieszkańców lub pow. jednostki funkcjonalnej(sołectwa) /poziom danej cechy w gminie/liczba mieszkańców gminy. Przy ustalaniu dolnego poziomu kryzysowości w odniesieniu do obszaru zdegradowanego, a później podobszarów rewitalizacji, warto przygotować co najmniej kilka lub kilkanaście wskaźników z każdego z pięciu obszarów[2]. Dlaczego? Brak odpowiednich wskaźników przygotowanych na etapie diagnozy może uniemożliwić ocenę i ewaluacje projektów z powodu braku danych do porównań[3].

Tab. 1 Wskaźniki produktu i rezultatu

Źródło: Gminy Program Rewitalizacji Gminy Niepołomice, s. 167, za: Moduł II Moduł II Monitoring i ewaluacja Programów Rewitalizacji. Materiały szkoleniowe Centrum Doradztwa Strategicznego, Kraków, 2022r.

Tab. 2 Glinianka (gmina Wiązowna) – monitorowane realizacji celu 1

Źródło: Ocena Realizacji Programu Rewitalizacji Gminy Wiązowna na lata 2016 – 2026

Podobnie jak w badaniach społecznych, w których o tym, jakie wnioski można na ich podstawie sformułować, przesądza zaprojektowanie samych badań na wstępnym etapie, tak w Programie Rewitalizacji to, jak przebiegnie ocena i ewaluacja Programu, w dużym stopniu zależy od rozwiązań metodologicznych przyjętych na etapie diagnozy, w tym jaka liczba i zakres wskaźników zostaną wzięte pod uwagę na etapie realizacji Programu.

Program Rewitalizacji stanowi dokument wieloletniej polityki rewitalizacyjnej. Program jest oceniany pod względem stopnia realizacji zaplanowanych przedsięwzięć(projektów). Mają one, zgodnie z założeniami, prowadzić do zmniejszania, niwelowania zjawisk kryzysowych i poprawy warunków życia mieszkańców na obszarach rewitalizacji. Zaplanowane w programie przedsięwzięcia (część z nich na ogół już została zakończona na etapie oceny po trzech latach) mają doprowadzić do realizacji wyznaczonych celów i wizji obszarów rewitalizacji. W oparciu o przeprowadzone analizy: opisy stopnia zawansowania realizacji projektów, analizy wskaźników kryzysowości oraz wskaźników monitorowania realizacji celów Programu Rewitalizacji należy udzielić odpowiedzi na pytanie, czy Program Rewitalizacji w odniesieniu do zdiagnozowanych problemów i potrzeb mieszkańców poprzez wskazane przedsięwzięcia realizuje przypisane im cele.

W 2022 r powstała ustawowa konieczność przejścia do końca roku 2023r. z lokalnych programów rewitalizacji oraz z programów rewitalizacji opracowanych zgodnie z wytycznymi na gminne pogramy rewitalizacji zgodnie z ustawą o rewitalizacji.  To skłania do refleksji zarówno nad opracowywaniem programów rewitalizacji, jak i nad monitoringiem czy ewaluacją tych dokumentów strategicznych.