Dr Edyta Boratyńska-Karpiej – Członkini PTE, ekspert w Centrum Unijnych Projektów Transportowych.
Zgodnie z wynikami badań statystycznych[1] około 12% Polek i Polaków posiada urzędowe orzeczenie o niepełnosprawności, a jeżeli uwzględnimy osoby starsze oraz doznające czasowej niepełnosprawności, możemy mówić o 30% społeczeństwa, które posiada lub może posiadać specjalne potrzeby.
Temat dostępności dla osób ze szczególnymi potrzebami od jakiegoś czasu jest coraz bardziej powszechny. Można śmiało powiedzieć, że mamy „modę” na dostępność. Jako orędowniczka i propagatorka dostępności bardzo się z tego faktu cieszę. Niestety, są jeszcze obszary życia społecznego, których przedstawiciele twierdzą, że ich nie dotyczą uregulowania prawne dotyczące dostępności. Najważniejsze akty prawa, które chciałabym przywołać, to m.in. Ustawa z dnia 19 lipca 2019 r. o zapewnianiu dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami, Ustawa z dnia 4 kwietnia 2019 r. o dostępności cyfrowej stron internetowych i aplikacji mobilnych podmiotów publicznych, czy, w kontekście działań finansowanych z funduszy UE, Standard informacyjno-promocyjny stanowiący załącznik nr 2 do wytycznych dotyczących równości szans i niedyskryminacji, w tym dostępności dla osób z niepełnosprawnościami w latach 2014-2020. Z moich obserwacji wynika, że pominięcie obowiązku zapewnienia dostępności, wynikające ze wspomnianych przepisów prawa, dotyczy również ewaluacji.
Na pomoc przychodzą kolejne przepisy.
Od 5 września br. na podstawie Ustawy z dnia 19 lipca 2019 r. o zapewnianiu dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami, obowiązek uwzględniania dostępności w określonym zakresie dotyczy także podmiotów innych niż publiczne w przypadku, gdy zawierają one umowę z podmiotem publicznym na realizację zadań lub zamówień publicznych. Zgodnie z art. 4 ust. 3 tej ustawy w przypadku zlecania lub powierzania, na podstawie umowy, realizacji zadań publicznych finansowanych z udziałem środków publicznych lub udzielania zamówień publicznych podmiotom innym niż podmioty publiczne, podmiot publiczny jest obowiązany do określenia w treści umowy warunków służących zapewnieniu dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami w zakresie tych zadań publicznych lub zamówień publicznych, z uwzględnieniem minimalnych wymagań, o których mowa w art. 6.
Z kolei art. 5 ust. 2 ustawy stanowi, że w przypadku gdy podmiot inny niż podmiot publiczny realizuje, na podstawie umowy zawartej z podmiotem publicznym, zadanie finansowane z udziałem środków publicznych, jest obowiązany do zapewnienia dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami w zakresie określonym w tej umowie.
Z przytoczonych aktów prawa wypływa jednoznaczny wniosek: perspektywa osób z niepełnosprawnościami powinna być uwzględniana także w badaniach ewaluacyjnych, tym bardziej, że zazwyczaj badania ewaluacyjne są finansowane ze środków publicznych.
Dostępność w ewaluacji można zapewnić w dwojaki sposób:
- Uwzględnienie udziału osób z niepełnosprawnością w badaniach masowych – ankietowych (warto tu trzymać się tego wskaźnika 12% – czyli procentowego udziału osób z niepełnosprawnością w społeczeństwie);
- Przygotowanie i przeprowadzenie w sposób dostępny badań ewaluacyjnych i upowszechnienie wyników badań.
Pierwsza kwestia wiąże się z tym, że konieczne jest stosowanie metod badawczych dostosowanych do potrzeb osób z niepełnosprawnościami – np. dla osób głuchych obowiązkowe badanie przygotowane w polskim języku migowym, a nie w języku polskim. W przypadku osób z niepełnosprawnością narządów ruchu dostosowanie może polegać na organizacji spotkań w miejscach dostępnych architektonicznie, a w przypadku osób niewidomych zapewnianie dostępnej wersji elektronicznej narzędzi badawczych (zapewnienie zgodności ze standardem WCAG 2.1). W przypadku organizowania grup fokusowych, w ich skład powinny wchodzić osoby z niepełnosprawnościami. Zwłaszcza w przypadku prowadzenia badań na grupach reprezentatywnych koniecznie trzeba zwrócić uwagę na wagi dotyczące niepełnosprawności, tj. dobranie do grupy reprezentatywnej liczby osób z niepełnosprawnością w liczbie właściwiej dla badanej populacji.
Aby uwzględniać dostępność w prezentacji wyników badań, należy bezwzględnie wymagać stosowania wymagań standardu informacyjno-promocyjnego[2], czyli m.in.: materiały obowiązkowo powinny być przedstawiane w wersji pisemnej, teksty –pisane prostym językiem, wyrównane do lewej strony – nie stosujemy justowania. Konieczne jest stosowanie czcionki bezszeryfowej, czyli o kroju pozbawionym ozdobników w postaci szeryfów, w rozmiarze minimum 12.
Uwzględnienie perspektywy osób ze szczególnymi potrzebami jest niezbędne dla zapewnienia dobrej jakości wyników badań ewaluacyjnych. Zobowiązania w tym zakresie wynikają także z ratyfikowanej przez Polskę Konwencji ONZ o prawach osób z niepełnosprawnościami, która w art. 31 zobowiązuje Państwa-Strony do zbierania wyników badań i danych statystycznych w sposób pozwalający kształtować politykę społeczną, której celem jest wdrożenie Konwencji. Bez względu jednak na przepisy i wytyczne warto brać pod uwagę ogół społeczeństwa, a nie tylko część. Pamiętajmy, że się starzejemy i już niebawem sami będziemy mieli szczególne potrzeby w tym czy innym zakresie.
[1] Spis powszechny z 2011 r.
[2] Standard informacyjno-promocyjny stanowiący załącznik nr 2 do wytycznych dotyczących równości szans i niedyskryminacji, w tym dostępności dla osób z niepełnosprawnościami w latach 2014-2020 https://www.funduszeeuropejskie.gov.pl/strony/o-funduszach/dokumenty/wytyczne-w-zakresie-realizacji-zasady-rownosci-szans-i-niedyskryminacji-oraz-zasady-rownosci-szans/