Dr Anna Kokocińska – Członkini PTE, Członkini Zarządu Fundacji Naukowej im. Floriana Znanieckiego w Poznaniu
W 2003 roku hinduska obrończyni praw człowieka Arundhati Roy porównywała demokrację do „pięknej, lecz wydrążonej w środku muszli”. Ideały demokratyczne takie jak: równość polityczna, deliberacja, uczestnictwo i brak tyranii ulegają na przestrzeni ostatnich kilkunastu lat erozji, zarówno w młodych demokracjach, jak i sięgających początkami XIX wieku. I choć kryzysy systemów demokratycznych w skali globalnej przybierają różne oblicza (polityka traktowana jest w kategoriach biznesowych i korporacyjnych, następuje koncentracja uprawnień w rękach władz wykonawczych kosztem legislatywy, wadliwie działają instytucje przedstawicielskie) to pewnym jest, że przezwyciężanie słabości wymaga zwiększenia uczestnictwa i kontroli obywatelek i obywateli w podejmowaniu decyzji, dotyczących polityk publicznych.[1] Polem, gdzie dostrzeżono możliwość udziału ludności w zarządzaniu w wielu krajach, w tym także w Polsce, był i jest samorząd terytorialny. To na szczeblu administracji lokalnych zaczęto wprowadzać narzędzie partycypacji, znane pod nazwą budżetu obywatelskiego.
Zasady BO – demokracja i odpowiedzialność w pigułce
Budżet obywatelski może być narzędziem edukacji w dziedzinie samorządności – dzięki niemu mieszkańcy zyskują wiedzę o budowie i redystrybucji lokalnych budżetów oraz o priorytetach wydatkowych. Mają też okazję do zastanowienia się nad szerszą perspektywą rozwoju danej miejscowości. Chociaż zazwyczaj odsetek budżetu, który jest do zagospodarowania w ramach partycypacji, jest niewielki i odgórnie ustalony, a same projekty poddawane pod powszechne głosowanie dotyczą tylko kilku dziedzin (np. kultury i edukacji, sportu i rekreacji, infrastruktury osiedlowej czy małej architektury), to ma on szansę dać mieszkańcom poczucie współodpowiedzialności za swoje wspólnoty, a także przestrzeń do współpracy na ich rzecz.[2]
Niewątpliwymi zaletami budżetów obywatelskich są ich zasady takie jak: wiążące wyniki, przejrzystość i jawność procedury, otwartość i inkluzywność procesu, zapewnienie przestrzeni do deliberacji z udziałem mieszkańców, wspieranie aktywności mieszkańców oraz myślenie długofalowe.[3] Zasady te stanowią podwaliny organizacyjne przedsięwzięcia, dzięki którym staje się ono powtarzalną inicjatywą, rozwijającą się zarówno w sensie ilościowym – coraz więcej zgłaszanych i realizowanych wniosków, głosujących mieszkańców, większe środki finansowe, jak i jakościowym – innowacyjne propozycje, świadome debaty. Niebagatelną rolę spełnia w całym procesie ewaluacja.
Na straży dobrych praktyk
Autorzy poradnika Jak ewaluować budżet partycypacyjny (obywatelski)? rozumieją pod pojęciem ewaluacji uważny i systematyczny namysł nad procesem tworzenia i wpływem budżetu obywatelskiego na gminę oraz rzeczową ocenę prowadzoną według powszechnie uznanych kryteriów. Dążą do wskazania mocnych i słabych stron działania oraz wypracowania praktycznych wskazówek i zaleceń dla jego wykonawców.[4] Dzięki temu, że ewaluacja jest obowiązkowym elementem każdej odsłony budżetu partycypacyjnego, udało się w ostatniej dekadzie stworzyć jego polski model z wypracowanymi standardami, ujętymi zarówno w kodeks dobrych praktyk[5], jak i ramy prawno-instytucjonalne.[6]
Najistotniejszymi cechami ewaluacji budżetów obywatelskich są transparentność i swoista ciągłość. Wszelkie działania i badania oceniające i weryfikujące celowość, zgodność z założeniami, zasadami oraz standardami, wykonanie a także ostateczne rezultaty, są informacjami jawnymi, dostępnymi zainteresowanym za pośrednictwem umieszczanych na stronach internetowych raportów, opinii oraz rekomendacji. Pozwala to na stały monitoring nie tylko wyników działań w ramach budżetu partycypacyjnego, ale też rzetelności i funkcjonalności samych metod i narzędzi. Po drugie ewaluacja, tak jak kampania edukacyjno-informacyjna, powinna trwać przez cały proces, równoległe z kolejnymi jego etapami. Bo mimo, iż najwięcej działań ewaluacyjnych ma miejsce po zakończeniu procedury w danym roku (ex post), to w procedurze BO stosowana jest ewaluacja krocząca (on-going), podczas której ocenia się jego przebieg zarówno w aspekcie organizacji, jak i skuteczności w realizacji sformułowanych na wstępie celów, odpowiadających potrzebom lokalnej społeczności. Co ważne, także w ewaluację winni być zaangażowani przedstawiciele różnych grup interesariuszy – zespołu odpowiedzialnego za organizację, urzędników, wnioskodawców, mieszkańców oraz zewnętrzni ewaluatorzy.[7] Dzięki takiej dywersyfikacji możliwe jest uzyskanie wielości perspektyw w ocenie projektu.
Jak to się robi? Ewaluacja BO 2021 w Poznaniu
Za przykład ewaluacji budżetu obywatelskiego może służyć raport oceniający tegoroczną jego edycję w Poznaniu.[8]Dla miasta było to już dziewiąte z rzędu tego rodzaju przedsięwzięcie i choć odbyło się w trudnym pandemicznym roku, to cieszyło się widocznie większym zainteresowaniem mieszkańców niż wcześniejsze wydania. Raport uwzględnia dwa podstawowe poziomy, które powinna obejmować ewaluacja – weryfikację przebiegu procesu oraz realizację celu, czyli wyłonienie wniosków do finansowania ze środków zarezerwowanych na potrzeby BO. Przedstawione wyniki odnoszą się kolejnych etapów działań i zawierają opisy: procedury, czasu trwania, sposobu zbierania danych oraz szczegółowe analizy ilościowe liczby uczestników, zgłoszonych i przekazanych pod głosowanie projektów, podziału funduszy. W raporcie zawarto także zestawienie niektórych danych z lat ubiegłych, co daje obraz fluktuacji poznańskiego BO na przestrzeni lat i ułatwia porównania. Cenne z punktu widzenia ewaluacji są również wskazania trudności i przeszkód w realizacji konkretnych faz oraz zamieszczenie w dokumencie rezultatów ankiety ewaluacyjnej przeprowadzonej wśród uczestników, na podstawie których ułożono rekomendacje nie tylko dla procedury BO, ale też ogólnej polityki społecznej miasta. Głównymi wnioskami wyłaniającymi się z badań ewaluacyjnych są bowiem postulaty realizacji w ramach budżetu miasta po pierwsze projektów, wygrywających co roku w budżecie obywatelskim, a po drugie takich, które z założenia powinien finansować samorząd (modernizacje placówek oświatowych).
Przyszłość
Budżety partycypacyjne są coraz silniej obecne w świadomości społeczności lokalnych i z całą pewnością można uznać, że spełniają swoją rolę edukacyjną i integrującą, a także dają obywatelom poczucie sprawczości. Ich rozwój wymaga jednak pogłębionego namysłu, dotyczącego takich kwestii jak; organizacja, wielkość, typ możliwych do zgłaszania konceptów, promocja czy wreszcie nadzór i kontrola nad procesem. Stan pandemii unaocznił też, jak kluczowe znaczenie mają dobre praktyki, klarowne zasady oraz sprawdzone i jednocześnie elastyczne procedury. Do ich wypracowania niezbędna jest ewaluacja, dzięki której narzędzie lokalnego samostanowienia może nieustannie się doskonalić i działać w obywatelskiej służbie.
Bibliografia:
[1] R. Górski, Demokracja uczestnicząca i globalizacja, 26.03.2004 r., https://recyklingidei.pl/gorski-demokracja-uczestniczaca-globalizacja [dostęp: 3.07.2021 r.].
[2]Standardy procesów budżetu partycypacyjnego w Polsce, Fundacja PBIS „Stocznia”, Warszawa 2014, https://partycypacjaobywatelska.pl/wp-content/uploads/2014/06/broszura-budzety-partycypacyjne.pdf.
[3] Tamże.
[4] Ł. Ostrowski, R. Rudnicki, Jak ewaluować budżet partycypacyjny (obywatelski)? Poradnik dla praktyków,Fundacja PBIS „Stocznia”, Warszawa 2015, https://partycypacjaobywatelska.pl/wp-content/uploads/2015/11/Jak-ewaluowa%C4%87-BP.pdf.
[5] Zob.: D. Kraszewski, K. Mojkowski, Budżet obywatelski w Polsce, Fundacja im. Stefana Batorego, Warszawa 2014.
[6]USTAWA z dnia 11 stycznia 2018 r. o zmianie niektórych ustaw w celu zwiększenia udziału obywateli w procesie wybierania, funkcjonowania i kontrolowania niektórych organów publicznych, Dz.U. 2018 poz. 130, http://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/WDU20180000130/T/D20180130L.pdf. Istotnym dokumentem jest również raport Najwyższej Izby Kontroli z 2019 r. zatytułowany Funkcjonowanie budżetów partycypacyjnych (obywatelskich). Informacja o wynikach kontroli, LGD.430.001.2019 Nr ewid. 20/2019/P/18/064/LGD, https://www.nik.gov.pl/plik/id,21186,vp,23818.pdf.
[7]Standardy…, tamże.
[8]Ewaluacja Poznańskiego Budżetu Obywatelskiego 2021, raport, Poznań styczeń 2021, https://budzet.um.poznan.pl/pbo21/wp-content/uploads/2021/01/Ewaluacja-PBO21-wyniki-ankiet-5.01.pdf.