- Michael Quinn Patton, członek Międzynarodowej Akademii Ewaluacji[1]
Tłumaczenie: Weronika Felcis, Vice prezes Międzynarodowej Akademii Ewaluacji
Pionier ewaluacji Michael Scriven zmarł 28 sierpnia 2023 roku w wieku 95 lat. Był twórcą zawodu i dyscypliny ewaluacji w rozumieniu kultury zachodniej.
Jego dobrze znany i szeroko stosowany wkład obejmuje konceptualizację formatywnej, sumatywnej i metaewaluacji; formułowanie logiki ewaluacji; opublikowanie Tezaurusa Ewaluacji i stworzenie Listy Kontrolnej Ewaluacji (Scriven, 2007).
Mniej znane, ale najbardziej istotne dla Międzynarodowej Akademii Ewaluacji jest wiodąca rola Scrivena w formułowaniu i propagowaniu ewaluacji jako nauki. Podnoszenie i promowanie statusu ewaluacji jako nauki jest podstawowym wymiarem wizji i misji Akademii. Warto przypomnieć sposó myślenia Scrivena o ewaluacji jako nauce:
„Bez ewaluacji nie ma nauki, bo bez ewaluacji nie można odróżnić nauki od pseudonauki, a tym bardziej dobrej nauki od kiepskiej nauki” oraz „Ewaluacja jest jedyną niezbędną działalnością całej nauki”.
Te cytaty z Tezaurusa Ewaluacji pozycjonują całą naukę jako zależną od myślenia ewaluacyjnego. Wszystkie dyscypliny opierają się na sądach ewaluacyjnych wywodzących się z zastosowania logiki ewaluacyjnej.
Scriven wierzył, że myślenie wartościujące jest podstawową zdolnością człowieka przejawiającą się we wszystkich kulturach w ramach stawiania czoła wyzwaniom i rozwiązywaniu problemów. Nacisk, jaki kładł na uwypuklenie wartości w ewaluacji, obejmował honorowanie różnych perspektyw kulturowych. Nie ograniczał ewaluacji naukowej do uniwersytetów i pracy akademickiej, ale raczej postrzegał systematyczne dociekanie jako sposób nadawania sensu światu i odróżniania tego, co działa, od tego, co nie sprawdza się w żadnym kontekście[2].
W swoim mistrzowskim i wciąż aktualnym traktacie „Hard-Won Lessons” (Scriven, 1993) wymownie i dosadnie dokonuje oceny ewaluacji jako dyscypliny:
“Ewaluacja, brzydka żaba, zmienia się w księcia, gdy ciążący na nas czar zostaje złamany. Ewaluacja to wszystko, co odróżnia astronomię od astrologii, dobre wyjaśnienia od złych, dobre projekty eksperymentalne – lub projekty mostów – od gorszych, dobrych naukowców, inżynierów i technologów od zwykłych. Jest to dyscyplina, która jest częścią każdej dyscypliny, ponieważ odróżnia ją od pretensjonalnego żargonu, tak jak odróżnia się dobre jedzenie od śmieci”. (Scriven, 1993, s. 47-8.)
W ten sposób Scriven z całą mocą wyobraża sobie i opowiada się za pozycjonowaniem ewaluacji jako transdyscypliny czy alfa nauki (2015): jako transdyscyplina ewaluacja znajduje się na szczycie hierarchii dyscyplinarnej, naukowej i akademickiej, a filozofia, logika i statystyka stanowią zbiory wiedzy, teorii i metod, które są niezbędne do tworzenia nauki i wiedzy we wszystkich innych dyscyplinach. Ewaluacja pozostaje jednak transdyscypliną alfa, ponieważ „jej domeną jest metodologia walidacji dowolnej dyscypliny do legitymizacji jako dyscypliny: jest ona mistrzem uwierzytelniania” (Scriven, 2013, s. 175).
Michael Scriven był pionierem w traktowaniu ewaluacji jako nauki o wartościowaniu (Shadish, Cook i Leviton, 1991, s. 74). Stwierdził, że „znaczna część mojej wczesnej pracy nad ewaluacją była poświęcona atakowaniu różnych prób marginalizowania ewaluacji do kategorii narzędzia wspomagania decyzji, w przeciwieństwie do wysiłków „prawdziwej nauki” na rzecz poszukiwania prawdy (Scriven, 2004, s. 188). Zdaniem Scrivena “kompetentny ewaluator programu może wykazać, że na przykład program nauczania czytania jest naprawdę doskonały lub naprawdę bezwartościowy z naukowego punktu widzenia” (Scriven, 2013).
Scriven nie miał aspiracji, aby ewaluacja bardziej przypominała naukę, gdyż był zjadliwy w swojej krytyce tandetnego rozumowania i osądów w większości praktyk naukowych (Scriven, 1976). Przeciwnie, rzucił wyzwanie nauce, aby stała się bardziej ewaluacyjna, stwierdzając, że ewaluacja jest „być może najważniejszym i najbardziej rozpowszechnionym procesem, do jakiego zdolny jest ludzki umysł. (Scriven, 1991, s. 10)
Scriven sformułował tę opinię, aby potwierdzić słuszny status ewaluacji jako transdyscypliny, matki wszystkich nauk, co oznacza, logicznie rzecz biorąc, że musi ona być nauką.
“Czym powinna być nauka jest samą w sobie decyzją ewaluacyjną i trudno argumentować, że w nauce istnieje ważniejszy rodzaj decyzji. W końcu jest to decyzja lub jej krytyczna analiza, do podjęcia której wzywamy wiele naszych paneli recenzujących. W szczególności prosimy ich o sprawdzenie jakości naukowej przedstawionych im wniosków. A więc naukowcy decyzdujący o wartości produktów naukowych są w pierwszej kolejności ewaluatorami i od nich oraz od ich kolegów z rad redakcyjnych i komisji nominacyjnych zależy cała definicja i jakość nauki, a ostatecznie cała przyszłość nauki – niezależnie od dyscypliny – matematyki, inżynierii i technologii…. [Nauka] zatem jest w swej istocie, jak również we wszystkich swoich zastosowaniach, procesem ewaluacyjnym.
Scriven (2016) wezwał do „rewolucji” w rozumieniu i działaniu na rzecz wykorzystania w pełni potencjału naukowy ewaluacji w zakresie budowania wiedzy, jak i bardziej skutecznych decyzji i działań. Dziś mówimy raczej o transformacji niż o rewolucji, ale być może rewolucja w bardziej znaczący sposób oddaje i komunikuje zakres i znaczenie potrzebnych zmian. Michael Scriven w wymowny sposób formułował wizję i znaczenie ewaluacji jako nauki, a Międzynarodowa Akademia Ewaluacji honoruje to jego dziedzictwo.
Bibliografia:
Scriven, M. (1976). Reasoning. New York: McGraw-Hill.
Scriven, M. (1991) Evaluation thesaurus. Beverly Hills, CA: Sage.
Scriven, M. (1993). Hard-won lessons in program evaluation. New Directions for Program Evaluation, 58.
Scriven, M. (2003). Differences between evaluation and social science research. The Evaluation Exchange IX (4, Winter), 1. Cambridge, MA: Harvard Family Research Project.
Scriven, M. (2004). Reflections. Pp. 183-195 in M. Alkin (ed.) Evaluation roots: Tracing theorists’ views and influences. Thousand Oaks, CA: Sage.
Scriven, M. (2007) Evaluation Checklist. Microsoft Word – kec_feb07.rtf (wmich.edu)
Scriven, M. (2013) Conceptual resolutions and evaluation: Past, present, and future. Pp. 167-179 in M. Alkin (Ed.), Evaluation roots, 2nd ed. Los Angeles: Sage.Scriven, M. (2016). Roadblocks to Recognition and Revolution. American Journal of
[1] Materiały będące kroniką wkładu i dziedzictwa Michaela Scrivena: Video Michaela Quinna Pattona na jego kanale Youtube
https://www.youtube.com/watch?app=desktop&v=1MpLHuF20I0; Teksty pod redakcją prof. Stewarta I. Donaldsona wieloletniego współpracownika Scrivena w Claremont Center for Evaluation: https://scholarship.claremont.edu/cgu_facbooks/36/
[2] To powiedziawszy, jego punkt widzenia był głęboko przesiąknięty filozofią zachodnią, a jego język, idee, metafory i przykłady odzwierciedlają to tło. Jednakże zrozumienie znaczenia i natury rozwoju ewaluacji jako bardziej zróżnicowanej dziedziny, która obejmuje różne sposoby poznania, pogłębia się poprzez zrozumienie myślenia i wpływu Michaela Scrivena, a także wizji i ograniczeń jego perspektywy.